ग़ज़लकार-ज्योतिष शास्त्रानुसार विवेचन (Shayars - Astrological Analysis)

मागील लेखात नमूद केल्यानुसार मी शायरांच्या कुंडल्या अभ्यासल्या. ह्यातील प्रत्येक शायर एक वेगळं आयुष्य जगला. भोग आणि दुःख यातल्या कुणालाही सुटली नाहीत. पण त्यातच गुरफटून न जाता यातील प्रत्येकानं दुसऱ्याला आनंद देण्याचा प्रयत्न केला. मिर्झा ग़ालिब म्हणतात तसं दुःख नसलेली व्यक्ती चांगली शायर होऊ शकत नाही कारण ज्यानं दुःख अनुभवलं नाही तो ते काव्यात कसं मांडणार?     

ज्योतिष शास्त्रानुसार मला कोणते मुद्दे महत्त्वाचे वाटले याची थोडी माहिती देते. मी आधीच्या काही लेखांत लिहिल्याप्रमाणे कलेसाठी शुक्र, नेपच्यून, चंद्र आणि पंचम व दशम स्थान अतिशय महत्त्वाचं आहे. बाकी प्रत्येक व्यक्तीच्या कुंडलीनुसार फलादेश बदलत जातोच. त्याशिवाय इतर ग्रहांच्या प्रभावानुसार व्यक्ती आपलं क्षेत्र सोडून इतर विषयही अभ्यासतात. ते आता विस्तारानं पाहू.  

शायर ए आझम मिर्झा ग़ालिब यांच्या कुंडलीचा विचार करता कुंडलीतील उत्तम चंद्र आणि शुक्र यामुळे काव्याची आवड आणि त्यात असामान्य कौशल्य त्यांना लाभलं. वयाच्या ६ वडिलांचं निधन झाल्यामुळे ते काकांकडे वाढले पण त्यांचंही लवकरच निधन झालं. वयाच्या अवघ्या १४ व्या वर्षी मिर्झा ग़ालिब विवाहबद्ध झाले. पण संसारात ते कधीच सुखी झाले नाहीत. दुर्दैवाचे दशावतार त्यांनी पाहिले. काही काळ हलाखीची परिस्थिती, त्यात पत्नीशी न पटणं आणि जन्माला आलेल्या साती मुलांचा मृत्यू इतक्या दुर्दशेतून ते गेले. संसाराला तर ते दुसरं कारागृह म्हणत. हे सर्व भोग त्यांच्या मरणानंतरच सुटतील असं त्यांचं मत. अशा ह्या परिस्थितीवरही त्यांनी जे लिहिलं ते त्यांच्या अप्रतिम शेरांपैकी एक आहे. 

"क़ैद-ए-हयात ओ बंद-ए- ग़म अस्ल में दोनों एक हैं, मौत से पहले आदमी ग़म से नजात पाये क्यूँ ?"      

(जन्मठेप आणि दुःखाचं बंधन हे दोन्ही एकच आहेत. मग मरणा आधी माणसाला दुःखापासून वेगळं का होता येईल?)

असो, माझ्या अभ्यासातून मला हे जाणवलं की इतक्या महान शायरालाही दुःख सुटली नाहीत. पण त्या दुखांमुळेच ते उत्तम ग़ज़ल लिहू शकले असं त्यांनी मानलं. यासाठी मनाचा फार मोठेपणा लागतो. त्यांच्या कुंडलीतील सप्तमातील राहू मुळे ते कायम वैवाहिक सुखाला मुकले. पंचमस्थान हे कलेसाठीचं स्थान असल्याने पंचमेश गुरु पंचमात स्वराशीचा खूप शुभ ठरला. तेथेच चंद्रही आहे ज्यामुळे त्यांना कल्पकता लाभली ज्याला आजही तोड नाही. पण ह्याच पंचम स्थानी गुरु असल्याने (गुरु ज्या स्थानी असतो त्या स्थानाचा नाश करतो- अभ्यास आवश्यक) व ह्या स्थानावर शनीची दृष्टी असल्याने त्यांना संतती सौख्य लाभलं नाही. सर्व संततींचे मृत्यू त्यांना पाहावे लागले यापेक्षा मोठं दुःख काय असेल? पण दशमस्थानातील हर्षल आणि चतुर्थातील शुक्र यामुळे त्यांच्या कलेचं चीज झालं. त्यांना राजदरबारीच नव्हे तर जागतिक प्रसिद्धी मिळाली. त्यांनी अनेक भाषा अवगत केल्या तर्कशास्त्र व तत्त्वज्ञानाचं ज्ञान मिळवलं. पंचमातील स्वराशीतील गुरूनं त्यांना ही उत्कृष्ट फळं दिली.     

पाकिस्तानी शायरा परवीन शाकिर यांची कुंडली मला मिळाली नाही. पण त्यांच्या जन्मदिवसाची चंद्र कुंडली पाहता त्यांची रास कुंभ आहे इतकीच माहिती मिळाली. असो, असफल वैवाहिक आयुष्य त्यांच्या वाटेला आलं असलं तरी बँकिंग क्षेत्र आणि भाषा या दोहोंचा अभ्यास करून त्यांनी डॉक्टरेट मिळवली. तसेच इंग्रजी भाषेचंही उच्च शिक्षण घेतलं. त्यांच्या ग़ज़ल लिखाणात त्यांच्या असफल वैवाहिक आयुष्यामुळे विरह, सौन्दर्य, निराशा असे भाव जास्त होते. उत्तम शायरा म्हणून त्या प्रसिद्ध होत्या. पण वयाच्या अवघ्या ४२व्या वर्षी त्यांचं अपघाती निधन झालं.     

मोमिन खाँ मोमिन हे एक उत्तम वैद्य होते (युनानी). त्यांचा पहिला विवाह दुःखदायक ठरला. मग त्यांनी दुसरा विवाह केला. आणि वयाच्या ५२व्या वर्षी त्यांचं निधन झालं. ह्यांची कुंडली मात्र मला मिळू शकली नाही. 

दाग़ देहलवी यांच्या चंद्र कुंडलीत तूळ रास असून शुक्र मिथुन राशीत अतिशय उत्तम आहे. यामुळे त्यांना कलेचं ज्ञान आणि कॅलिग्राफी व घोडेस्वारीत प्राविण्य अशा गोष्टींत पारंगत होता आलं. पण त्यांच्याही आयुष्यात दुःख कमी नव्हती. त्यांच्या वडिलांना फाशीची शिक्षा झाली. पण त्यानंतर त्यांच्या आईनं दुसरा विवाह राजघराण्यात केल्यानं त्यांचं आयुष्य काही काळ तरी चांगलं गेलं. त्यांच्या सावत्र पित्याच्या मृत्यूनंतर पुन्हा त्यांना कठीण परिस्थितीचा सामना करावा लागला. त्यांच्या कुंडलीतील गुरु केतू युतीमुळे त्यांना आयुष्यात अनेक चढ उतार पाहावे लागले. तरीही एक अत्यंत कोमल, प्रणयवादाचे शायर म्हणून आजही त्यांचं स्थान अबाधित आहे.    

ज़ैबुन्निसा ही एक राजकन्या असली तरी तिचं आयुष्य सुखी होतं असं म्हणता येणार नाही. इतिहासकारांच्या मते तिचे काही काळासाठी काही पुरुषांशी प्रेमसंबंध आले. परंतु त्यातील एकही प्रेमसंबंध यशस्वी झाला नाही. तिच्या प्रेमसंबंधांमुळे म्हणा किंवा तिच्या संगीत काव्याच्या आवडीमुळे म्हणा कर्मठ बादशाह औरंगज़ेब यांनी तिला नजरकैदेत ठेवलं. ती आयुष्यभर अविवाहित राहिली पण प्रेमासारख्या उत्कट भावनेवरच्या तिच्या काव्याला तोड नाही. तिला आपली सारी संपत्ती, वेतन आणि स्वातंत्र्य यावर पाणी सोडावं लागलं. तब्बल २० वर्षांच्या कैदेनंतर तिचा कैदेत असतानाच मृत्यू झाला. मुघल साम्राज्यातील स्त्रीशक्तीचं प्रतीक असलेली ही अनभिषिक्त सम्राज्ञी आयुष्याचं अखेरचं पर्व खूप उपेक्षेत जगली.    

माझ्या अभ्यासात ज्या शायरांच्या कुंडल्या आल्या त्यातील सर्वच माहिती इथे लिहीणं शक्य नाही. पण ज्योतिष शास्त्रीय अभ्यासानुसार ज्या गोष्टी समोर आल्या त्या पुढीलप्रमाणे आहेत. कोणत्याही कलाकाराच्या कुंडलीप्रमाणेच शायरांच्या कुंडलीतही मुख्यतः कल्पनाशक्तीला वाव मिळायला हवा. त्यामुळे चंद्र हा ग्रह एकतर उत्तम स्थितीत वा शुभ असा असतो. कलेचा कारक शुक्र बहुधा चंद्राबरोबर, शुभ योगात किंवा चंद्रावर दृष्टी टाकणारा असतो. शुक्र असा असला तरी तो वैवाहिक सौख्य देताना मात्र दिसला नाही. दुःख हे ग़ज़लेचं जणू स्फूर्तिस्थान असावं अशा पद्धतीनं ग्रहांची मांडणी होती. पंचमस्थान हे कलेचं स्थान आहे. त्यामुळे ह्या दोन ग्रहांचा पंचम स्थानाशी संबंध असतो असं दिसलं. त्याशिवाय शायरांचं कर्मस्थान हे मुख्यतः राजदरबार होतं. त्यामुळे बहुधा दशमस्थान आणि रवि यांचाही संबंध येताना दिसतो, कारण रवि ग्रह राजदरबार वा सरकारी स्थान व राजकारणात यश देतो. नवीन शायरांच्या कुंडलीत मात्र हा योग नसून दशमस्थान शुक्र वा चंद्राशीच संबंधित होतं. क्वचित नेपच्यूनचा संबंध येताना दिसला. बहुतांशी शायर हे अनेक क्षेत्रांत पारंगत असलेले दिसतात. त्यामुळे पंचम हे शिक्षणाचं स्थान अत्यंत शुभ व गुरू ग्रहाशी संबंधित होतं. पण कोणत्याही शुभ भाव (स्थान) वा ग्रहाची निखळ शुभ फळं मात्र दिसली नाहीत. आणखी एक महत्त्वाचं फळ म्हणजे आयुष्य योग थोडा कमी असणं. असा योग अनेक कलाकारांच्या कुंडलीत दिसतो. अकाली, अपघाती मृत्यू, तुरुंगवास अशी फळं आजही काही कलाकारांच्या आयुष्यात पाहायला मिळतात. बहादूर शाह जफ़र या मुघल बादशाहांनाही तुरुंगवास सुटला नाही. त्यांना दीर्घायुष्य लाभलं पण काही भोग मात्र भोगावेच लागले. आता मुद्दा येतो तो प्रसिद्धीचा. प्रसिद्धीचं सौख्य लाभलेल्या ह्या सर्व शायरांच्या कुंडल्यात रवि, गुरू आणि धनेश, दशमेश प्रसिद्धीसाठी उत्तम स्थितीत होते. ज्यामुळे त्यांना राजदरबारी सन्मान किंवा आत्ताच्या काळात सरकारकडून मानसन्मान मिळाले. पण पैसा मिळालाच असं नाही किंवा पैसा असला तरी तो जप्त होऊन वापरता आला नाही. अशा अडचणींचा सामना करूनही हे शायर आपल्या कलेशी एकनिष्ठच राहिले. पूर्वीच्या काळी असलेली ही एकनिष्ठता आत्ताच्या काळात मात्र दिसत नाही. त्यामुळे नाविन शायर आणि जुने शायर हा फरक कायम राहतो. शिवाय पूर्वीच्या काळी शायर नियम न तोडता ग़ज़ल लिहीत असत. आताच्या काळात आलेला मुक्तछंद हा प्रकार फारसा कुणी अवलंबला नाही. अगदीच मुक्तछंद वापरला तर त्याला ते ग़ज़ल म्हणत नसत. आताच्या नवकवींसारखे हे नवीन शायर कशाही पद्धतीनं काही शेर लिहून त्याला अट्टाहासानं ग़ज़ल म्हणतात. मी यातली कोणी अधिकारी व्यक्ती नाही. पण केवळ प्रसिद्धीसाठी मुक्तछंद हा काव्यप्रकार हट्टानं एखाद्या नामचीन काव्यप्रकारात बसवणं मला आवडलं नाही. माझं हे मत सर्वांना पटेलच असं नाही. पण मूळ ग़ज़लेचं सौन्दर्य हरवत चाललं आहे. यात शंका नाही. कलेशी प्रामाणिक असणारे शायर मिळणं आता विरळाच. म्हणूनच कलेशी प्रामाणिक असणाऱ्या शायरांच्याच कुंडल्या मी तपासल्या आणि त्याबद्दल थोडक्यात का होईना लिहू शकले.       

                     

माझ्याकडून कोणाच्या भावना दुखावल्या असतील तर मी क्षमा मागते. पण मला जे खरे शायर वाटले त्यांच्याबद्दलच मी लिहिलं आहे. सर्व शायरांची यादी देणं अशक्य असल्याने मोजक्याच शायरांबद्दल मी लिहिलं आहे. ज्यांची नावं नमूद करता आली नाहीत त्यांचं स्मरण मला आहे एवढंच सांगू इच्छिते. 

© ह्या लेखाचे संपूर्ण हक्क लेखिकेकडे आहेत. यातील कोणतीही माहिती किंवा संपूर्ण लेख लेखिकेच्या लेखी परवानगीशिवाय कोणत्याही पद्धतीने वापरता येणार नाही याची नोंद घ्यावी. परवानगी हवी असल्यास shivsanchitam@gmail.com. या वर ई-मेल करावी.   

       ==============================================

As I mentioned in my previous article I studied kundlis of Shayars. Every shayar got the share of weal and woe in life. But rather than lamenting the losses everyone of them tried to give happiness to others. As Mirza Ghalib said, one who has no experience of sorrows can not be a good shayar. Because if there is no grief, how can one express it through the poetry? 

I will briefly explain important parameters in astrology first. As I mentioned in some of my previous articles Venus, Neptune, Moon and fifth and tenth houses are important for any artist. Nevertheless a precise prediction will vary according to one's kundli. Along with this other planets do affect the kundli and the person is versed in subjects other than one's own interest. Lets see some examples to understand this.

Shayar E Azam Mirza Ghalib has auspicious Moon and Venus, which gave him a taste of poetry and he was extraordinarily talented in this. After his father's demise at the age of 6 he grew up with his uncle. Sadly his uncle also expired soon. At the tender age of 14 Ghalib got married. But he had a very tumultuous marriage. His life was full of ups and downs. Some crisis situations in life, estranged relations with wife and witnessing death of all his 7 children were a few of distressing turns of fortune for him. He described his life as confinement and marriage as second imprisonment. He thought that all his sufferings will end with himself. On such a miserable life he wrote:    

  "क़ैद-ए-हयात ओ बंद-ए- ग़म अस्ल में दोनों एक हैं, मौत से पहले आदमी ग़म से नजात पाये क्यूँ ?"        

(The prison of life and the bondage of sorrow are one and the same,

Why should man be free of sorrow before dying?)

This is one of the best shers he has penned. 

Well, I observed through my studies that even such a great, creative shayar could't escape the sorrows. He thought that he could compose best ghazals due to all peaks and troughs in his life. Such comment on life needs a very brave heart, which indeed he had. Due to the Rahu in the seventh house of his horoscope he had a tumultuous married life. Fifth house is a house for art. So fifth house lord Jupiter in the fifth house was very auspicious. Moon also in his fifth house was supportive to it and gave him an imagination power which has no comparison even today. Same Jupiter in the fifth house which is also the house of children, proved to be malefic. (Jupiter destroys the house where it is placed- reference needed). Also Saturn aspecting this house made it more negative and Ghalib couldn't enjoy his fatherhood. He witnessed death of all his children. What more can anybody face in life? Due to Uranus in the tenth house and Venus in the fourth he received great honor at higher levels. He was not only honored in India but on global level too. He was also well versed in philosophy and logistic. Jupiter in the fifth house in it's own sign gave him these best fruits. 

I could not get the kundli of great Pakistani shayara Parveen Shakir. But her Moon sign is Aquarius according to her birth date. Even though she was estranged from her husband, she studied in banking and languages and acquired a PhD degree. She also had higher education in English. Due to her marital problems her ghazals were full of beauty, romanticism, separation, sorrows etc. She was a very prominent shayara in that era. But at the age of just 42 she died in a tragic car accident. 

Mommin Khan Momin was a doctor in Unani medicine. He also separated fro his first wife. Then he remarried. But he died at the age of 52. I couldn't get his birth details.

Daagh Dehelvi has his Moon situated in Libra and Venus at a very good position in Gemini. Due to these auspicious planets he could not only become a scholar in the art of poetry but also he was well trained in horse riding and calligraphy. Sadly most part of his life was not happy. His father was executed by hanging. His mother then remarried to a Mughal crown prince. This was the best period of his life. But after the death of his step father his condition declined. Conjunction of Jupiter and Ketu in his horoscope proved to be a malefic combination forcing him to face the ebb and flow of life. Still he is one of the topmost shayars with a style of delicacy and romanticism.  

Though Zeb Un Nissa was a princess, I can not say her life was smooth going. According to historians she had many suitors, secret lovers and palace trysts. None of the relationship was successful though. May be due to her secret affairs or her liking in poetry, her precisian father Emperor Aurangzeb held her prisoner for the rest of her life. Though she never married, her ghazals and other poetry on love are par excellence. Her accumulated wealth was confiscated, her annual pension was nullified and most importantly she lost her freedom. After 20 long years in imprisonment suddenly she died. A symbol of women empowerment this uncrowned Empress of Mughal era, lived a miserable life at the end. 

It is impossible to write about the details of all the kundlis of shayars I studied. But I can expand and write about my astrological views on these kundlis as a group. Like any artist a shayar's kundli should have a scope for imagination, which is of utmost importance. So Moon is the important planet which is either auspicious or situated at most benefic position. Lord of art i.e. Venus is mostly situated in conjunction with Moon or at least aspecting Moon. Venus, though in such good position almost failed in every kundli to give marital happiness. The lay out of the planets was such that sorrow became the inspiration for ghazal writing. Fifth house in the kundli is the house of art. So these two planets were directly or indirectly related to this house. Most of the shayars worked in the Mughal courts, which became their place of work. So the tenth house and Sun were also related by some or the other means as Sun gives honor in government or politics. In shayars of new era this kind of combination was rare. Rather they have their tenth house related to Venus and Moon. Seldom Neptune was observed to be related to their art. Most of the shayars are well versed in many fields other than poetry. So the fifth house, which is also the house of education was very auspicious and mostly related to Jupiter. Nonetheless no auspicious house or planet provided fully benefic results. Another important result in these kundlis was a medium or short life span. This yog is present in many artists' kundlis in general. Untimely or accidental death, imprisonment are some of the results which can be observed in the kundlis of even today's artists. In spite of being an Emperor himself even Bahadur Shah Zafar could not avoid imprisonment. Though he was long lived, his life was a emotional roller coaster. Now the point to be considered is fame. Most of the shayars who enjoyed exuberant fame had Sun, Jupiter, Second and tenth house lords in very auspicious positions. This gave them honor at the Emperor's court or in today's world titles from the Government. This should not be confused with their accumulated wealth through honors. Because either some of them could not get enough wealth with their titles or even if they got it was somehow lost or confiscated. In spite of all these hurdles, these old shayars were absolutely loyal to their art. Sadly this loyalty observed in the earlier times was diminishing with time and has almost missing today. So the difference between old shayars and new shayars profoundly exists. The earlier shayars used to write ghazals following all complicated rules. They mostly abhorred writing in free verse style. By chance if they wrote free verses they didn't call it a ghazal. The new era shayars just like new generation of poets write in any style and have an obstinacy to call it a ghazal (new era ghazal). I know I am not any authority in ghazal writing but frankly speaking I do not like to forcefully fit free verses in a established style of poetry just for the sake of name or fame. All readers may not agree with me. But it is a sad fact that the original beauty of the ghazal is definitely vanishing. In today's world a selfless, loyal shayar is very hard to find. That is why I studied and wrote very briefly about the kundlis of only those shayars who were loyal to their art.          

If I have hurt anybody's feelings I will definitely apologize for that. I only wrote about the 'real' shayars according to me. It was not possible to mention the names of all the shayars, so I could write about a few of them. I just want to add that even if I have missed some names I do remember them as best shayars. 

© All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, distributed or transmitted in any form without the prior written permission of the writer. For permission requests email to shivsanchitam@gmail.com.

     ==============================================