वेदाङ्ग आणि ज्योतिष शास्त्र (Vedanga and Astrology)

ज्योतिष हे वेदांचं एक अंग मानलं गेलं आहे, त्यालाच वेदाङ्ग असं म्हणतात. वेदाङ्ग या विषयाबद्दल थोडी माहिती देण्याचा या लेखात मी प्रयत्न करत आहे. त्यासाठी आधी वेद म्हणजे काय या मूळ संकल्पनेपासून सुरुवात करून आपण हे समजून घेऊ.  

'वेद' हा शब्द संस्कृतमध्ये 'विद्' धातू पासून आला आहे. ज्याचा अर्थ आहे ज्ञान (वा माहीत करून) घेणे. तमिळ भाषेत वेदांना 'मराई' म्हणजेच गुप्त वा गूढ असंही म्हणतात. पण सामान्यतः 'वेद' हाच शब्द प्रचलित आहे. वेदांमध्ये असलेलं ज्ञान एका पिढीकडून पुढच्या पिढीकडे दिलं गेलं. पूर्वी असलेल्या काही साधनांचा वापर करून हे ज्ञान जसंच्या तसं पुढील पिढीला सोपवण्यात आलं. म्हणूनच वेदांना 'श्रुती' असंही म्हणतात. म्हणजेच जे ऐकलेलं आहे किंवा श्रावणाच्या माध्यमातून दिलं गेलं आहे ते ज्ञान. काही लोक वेद या शब्दाची फोड करताना जे वदले गेले आहेत ते वेद असंही म्हणतात पण त्याला व्याकरणात मात्र आधार नाही. मात्र 'श्रुती' आणि 'स्मृती' याचा गोंधळ वाचकांनी करू नये. 'स्मृती' म्हणजे जे ज्ञान स्मरण करून, स्मृतीच्या आधारे प्रसारित केलं गेलं आहे. पण स्मृती ह्या वेदांमध्ये येत नाहीत. 

एकूण चार वेद अस्तित्वात आहेत. ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद आणि अथर्ववेद. प्रत्येक वेद चार पद्धतींनी मांडला गेला आहे. 

१) संहिता: ज्यात मंत्र आणि त्यापासून मिळणाऱ्या फळांचं विवेचन आहे. 

२) आरण्यक: ज्यात विधी, विधींची सखोल माहिती उदा: आहुती, प्रतीकात्मक आहुती यांची माहिती आहे.

३) ब्राह्मण: ज्यात विधींच्या माहितीबरोबर त्यावर भाष्य आहे.     

४) उपनिषद: ज्यात तत्त्वज्ञान, अध्यात्म अशा गोष्टींवर भाष्य आहे.   

वेद समजून घेण्यासाठी आणि त्याचा पुढील पिढीला वारसा देण्यासाठी वैदिक काळातील भाषा, उच्चार, मंत्रांचे विधी, पाळायचे नियम, आहार, दैवतं, आराधना इत्यादी गोष्टी आत्मसात करणं आवश्यक होतं. म्हणूनच वेदांचा संपूर्ण अभ्यास करण्यासाठी काही सहाय्यक अंगांचा समावेश केला गेला, त्यालाच वेदाङ्ग असं म्हणतात. वेदाङ्गांचा उगम निश्चित ठाऊक नसला तरी वैदिक काळाच्या शेवटी त्याची नोंद सापडते. कारण वैदिक काळाच्या शेवटी, वेदांमधील भाषा ही काळानुसार पुरातन होऊ लागली होती. वेदांचा सखोल अभ्यास आणि त्यांचा योग्य अर्थ समजावा यासाठी साहाय्याची गरज भासू लागली. अशा वेळी काही पद्धतींचा अवलंब केला गेला, जेणेकरून वेदांमधील ज्ञान पुढील पिढीला देताना वेदांची मूळ रचना आणि त्यातील गर्भितार्थ याला धक्का पोहोचणार नाही. आता ही वेदाङ्ग कोणती आहेत याची थोडी माहिती घेऊ.    

एकूण वेदाङ्ग ६ आहेत. 

१) शीक्षा: याचा शब्दशः अर्थ सूचना, शिकणं किंवा एखादं कौशल्य आत्मसात करणे असा होतो. आता वेदाभ्यासाच्या बाबतीत याचा अर्थ होतो वेदमंत्रांचे किंवा वेदांतील कोणत्याही लेखनाचे स्वर, उच्चार, ध्वनि, शब्दफेक यांचा अभ्यास आणि त्यावरील प्रभुत्व मिळवण्यासाठी सहाय्यक असलेलं अंग. वेद ज्या भाषेत आहेत ती केवळ प्राकृत संस्कृत भाषा आहे म्हणून थांबून चालत नाही. तर प्रत्येक शब्दाचा उच्चार आणि त्यामागील शरीराचा उपयोगात आणलेला भाग यामुळे खूप फरक पडू शकतो. उदा: 'फ' चा स्पष्ट उच्चार करताना आधी ओठ मिटून मग ओठ विलग करून त्याबरोबर फुफ्फुसांतून हवा बाहेर आली तरच तो उच्चार योग्य असतो. नाहीतर 'फ' स्वर असलेल्या मंत्रांचा पूर्ण उच्चार होणार नाही. 'नमो ऽ' असा उच्चार दिला असेल तर 'मो'च्या उच्चारानंतर त्याचा दिर्घोच्चार करून मगच पुढील स्वर विचारात घ्यावा. जीभ, टाळू, जबडा, गळा, फुफ्फुस, उदर अशा अवयवांचा वापर कोणत्या उच्चारात आणि कसा करायचा याचं शास्त्रशुद्ध प्रशिक्षण शीक्षेत दिलं जातं. हे नियम जर पाळले गेले नाहीत किंवा दीर्घ आणि -हस्व शब्दांच्या उच्चारात फरक करता आला नाही तर शब्दांचे अर्थच बदलू शकतात. योग्य ध्वनि जर उमटला नाही तर मंत्र फलदायी ठरणार नाहीत. हे सर्व शिक्षण या प्रथम वेदाङ्गात मिळतं. 

ॐ शीक्षां व्याख्यास्यामः । वर्णः स्वरः । मात्रा बलम् । साम सन्तानः । इत्युक्तः शीक्षाध्यायः ॥ (तैत्तिरीय उपनिषद)

 (ॐ, शीक्षेची व्याख्या आम्ही सांगतो आहोत. वर्ण, स्वर, मात्र यांचे बलाबल. त्यांचा समन्वय आणि संधी (संबंध) अशा अनेक गोष्टी शीक्षेत आहेत)               

२) छन्द: आपण मराठी व्याकरणात 'छन्द' हा शब्द नक्कीच ऐकला आहे. छन्द म्हणजेच एखाद्या कवितेचं मीटर असं सोप्या शब्दात म्हणू शकतो. छन्दाचा शाब्दिक अर्थ होतो सुंदर, आकर्षक वा मोहक. संस्कृतमध्ये 'छद्' धातू पासून हा शब्द आला आहे, ज्याचा अर्थ आहे मोहवणं वा सुखावणं किंवा जे सुंदर आहे. वेदांमधील ऋचा ह्या त्यातील सौंदर्य वाढवण्यासाठी   एखाद्या छन्दात मांडल्या गेल्या आहेत. त्यानुसार त्यांचं उच्चारण होण्यासाठी छंन्दाचा अभ्यास असावा लागतो. एखादं पद एखाद्या छन्दात किंवा वृत्तात असतं. त्यातील स्वर आणि व्यंजनं यांचा उच्चार व ध्वनिचा संबंध छन्दाशी येतो. कधी कधी ह्या छंन्दांची नावंही शेवटी दिलेली असतात. उदा: अनुष्टुभ छन्द:. छन्दसूत्रामध्ये याबद्दल सखोल माहिती आहे. सर्वात लोकप्रिय अशा पिंगळा सूत्रात याचं गणितही दिलं आहे. ज्यात 'मात्रामेरू' नावाचा त्रिकोण बनवून एक गणित मांडून ०,१,१,२,३,५,८ अशा संख्या घेऊन संगीत, ताल, लय यासाठी योग्य असे छन्द तयार करता येतील. अलंकारीक किंवा लयबद्ध मंत्रात याचा वापर प्रामुख्यानं होतो. मुख्य सात  छ्न्दात  म्हणजे गायत्री, उष्णि:, बृहती, अनुष्टुभ, पंक्ती, त्रिष्टुभ आणि जगति यांत वेदांचं लयबद्ध उच्चारण केलं जात असे. त्यात अनेक छन्द नंतर आले आणि बदलही झाले. या छंन्दांचं सखोल शिक्षण या वेदाङ्गात मिळतं.                         

गायत्रेण प्रति मिमीते अर्कमर्केण साम त्रैष्टुभेन वाकम् ।

वाकेन वाकं द्विपदा चतुष्पदाक्षरेण मिमते सप्त वाणीः ॥ (ऋग्वेद)

(गायत्री छन्द वापरून एक स्तुतीपर ओळ (अर्क) बनवली गेली, अशा अर्क (ऋचांच्या) समूहानं सामवेद लिहिला गेला, त्रिष्टुभ छन्दातील वाक्यांमधून यजुर्वेद निर्माण झाला, वाक म्हणजे दोन किंवा चार पदांच्या ओळींनी सात छन्दातील वाणी  प्रकट झाल्या.)

३) व्याकरण: व्याकरण हा कोणत्याही भाषेसाठी अत्यंत महत्त्वाचा भाग आहे. व्याकरणातील नियमांशिवाय भाषेत शिस्तच राहणार नाही. कोणत्याही शब्दाचं रूप, वाक्य रचना, काळ, विराम चिन्ह याशिवाय योग्य पद्धतीनं भाषेची रचना करता येऊ शकत नाही. अशा ह्या व्याकरणाचे दोन जनक मानले गेले आहेत, ते म्हणजे पाणिनी आणि यास्क. पाणिनी यांचं अष्टाध्यायी ज्यात ४००० सूत्र आहेत, आजपर्यंत व्याकरणाची सगळ्यात जास्त अभ्यासलेला ग्रंथ आहे. पाणिनींनी वाक्य म्हणजे काय, त्याची रचना कशी असावी, शब्द कसे मांडावेत अशा अनेक मुद्द्यांवर प्रकाश टाकला. आणि आपल्या भाषेचं सौंदर्य टिकवून ठेवण्यासाठी व्याकरणाशी सर्वांना परिचित केलं. वेदाङ्गातील व्याकरण सुसंबद्ध आणि योग्य अर्थ प्रकट करणारं लिखाण समजून घेण्याच्या दृष्टीनं खूपच महत्त्वाचं आहे. 

४) निरुक्त: निरुक्त याचा शाब्दिक अर्थ होतो स्पष्टीकरण वा भाषांतर. या वेदाङ्गात वेदांमधील शब्दांची व्युत्पत्ती आणि त्यांचा योग्य भावार्थ यावर भर दिला आहे. शब्दांचा कोष आणि त्यातील तपशील म्हणजे पुरातन भाषेतील शब्दांचे अर्थ, त्यांची फोड अशा प्रकारचा अभ्यास त्यात समाविष्ट केला गेला आहे. वरील व्याकरणाच्या मुद्द्यात नमूद केलेले यास्क हे निरुक्ताचे जनक मानले जातात. यास्क यांच्या मते "केवळ पाठांतर करू नका तर कोणत्याही शब्दाचा अर्थ काय आहे हे शोधण्याचा प्रयत्न करा. आपल्या बोलण्याला अर्थ नसेल तर ते ऐकून न ऐकल्यासारखं केलं जाईल. एखाद्या सरपणातील लाकडासारखं आपलं बोलणं अर्थाच्या अग्निशिवाय प्रज्वलित होणार नाही. आपल्या बोलण्यातील भावार्थ हेच त्याचं फळ आणि फूल आहे". (-निरुक्त). केवळ व्याकरणाचे नियमच नव्हे तर योग्य ठिकाणी योग्य शब्द चपखलपणे वापरणे ही सुद्धा एक कला आहे. ज्याचं शिक्षण निरुक्त या वेदाङ्गात मिळतं.           

५) कल्प: कल्प म्हणजे यथायोग्य, वेदाभ्यासाच्या दृष्टीनं बोलायचं तर यथायोग्य विधी. वेदांच्या अभ्यासात जे विधी आहेत ते वेगवेगळ्या प्रकारचे, वेगवेगळ्या वेळेत करावे लागणारे असे आहेत. त्यांनाच कर्मकांड असंही म्हटलं जातं. कल्पसूत्र कर्मकांडांचे विधी, त्यांची निश्चित प्रक्रिया आणि त्यामागील नियम व तत्त्वं यावर भाष्य करतं. उदा: आपल्याकडील सोळा संस्कार आणि आयुष्यात लागणारे अनेक विधी यांची संपूर्ण माहिती कल्पसूत्रात आहे. श्रुती आणि स्मृती दोन्हींमध्ये कल्पसूत्र दिलेली आहेत.         

६) ज्योतिष: यावरील भाष्याआधी ज्योतिष या शब्दाचे अर्थ काय आहेत ते पाहू. संस्कृत भाषेत 'ज्योति' म्हणजे प्रकाश. संस्कृत भाषेमध्ये अनेक शब्दांचा अर्थ प्रकाश असा होतो. पण 'ज्योति' म्हणजे आयुष्याचा स्रोत असणारा प्रकाश वा तेज. 'ज्योति'ला स् हा प्रत्यय लागला कि 'ज्योति' मधील इकारामुळे त्याचं ज्योतिष असं उच्चारण होतं. ज्याचा अर्थ आहे जे ग्रह तारे (आणि त्यांचा प्रकाश जो आयुष्य देतो) यांच्याशी निगडित आहे, ते ज्योतिष. 'ज्योति'च्या अनेक वचनी शब्दाचा अर्थही अवकाशातील तारे आणि ग्रह जे प्रकाश देतात, असा होतो. म्हणूनच सर्वप्रथम मला हे सांगायचं आहे की वैदिक काळातील ज्योतिष हे अवकाशातील ग्रह ताऱ्यांच्या हालचालींशी (आताचं खगोलशास्त्र) प्रामुख्यानं संबंधित आहे. त्यानंतर त्या अनुषंगानं कुंडली मांडणं, भाकीत करणं, विधी हाही भाग होताच. पण आजच्या काळासारखं केवळ कुंडली मांडून भविष्य सांगणं हे सीमित रूप मात्र तेव्हा नव्हतं.     

लगध हे वेदाङ्ग ज्योतिषाचे जनक समजले जातात. वैदिक ज्योतिष शास्त्रात, खगोल मंडळातील ग्रहांच्या हालचालींवर लक्ष ठेवून काळाचं मापन करणं हा मुख्य उद्देश होता. हे  खगोलशास्त्राचं सर्वात पुरातन रूप होतं. आजच्या काळातील ज्योतिष विद्येसारखं केवळ कुंडली मांडून भविष्य सांगणं हा या शास्त्राचा उद्देश नाही. युग, वर्ष, मास, दिवस, तिथी यांची गणितं, दिनदर्शिका, सूर्योदय आणि सूर्यास्ताच्या वेळा, खगोलीय घटनांमुळे होणारे परीणाम, सूर्याच्या सावलीवरून वेळ दाखवणारं घड्याळ, पाण्याच्या स्थिती वरून वेळ दाखवणारं, तसंच वाळूचं घड्याळ अशी अनेक गणितं ह्या शास्त्रात आहेत (कालविधान शास्त्र). या सगळ्या गणितांचा आजच्या ज्योतिष शास्त्राच्या अभ्यासकांना विसर पडला असला तरी इतकं सखोल ज्ञान देणारं हे वेदाङ्ग निश्चितच स्तुत्य आहे यात शंका नाही. आज आपण अनेक गॅजेट्स  वापरतो, पण पूर्वी अशी कोणतीही सोय नसताना केवळ नैसर्गिक सामुग्रीच्या साहाय्यानं ह्या सर्व गोष्टींचा अभ्यास झाला होता. आज त्यांच्या अभ्यासाचा वापर करूनच आपण अनेक यंत्र वापरत आहोत याचं भान आपण ठेवायला हवं. 

एक ज्योतिषी म्हणून खरं तर या वेदाङ्गासाठीच मी हा लेखन प्रपंच केला आहे. ज्योतिष शास्त्र केवळ भविष्य पाहण्यासाठी नाही तर अनेक खगोलीय घटनांचं गणित आणि सृष्टीची चक्रं समजून घेण्यासाठी आहे हे लोकांपर्यंत पोचावं हा माझा उद्देश आहे. वैदिक काळात याचा वापर प्रामुख्यानं मुहूर्त काढणं, खगोलीय घटनांचं भाकीत करून त्यानुसार जनतेला आणि राज्यकर्त्यांना साहाय्य करणं, वैदिक विधी करण्यासाठी उत्तम वेळ कोणती आहे हे पाहणं आणि मुख्य म्हणजे वेळेचं गणित मांडणं (घड्याळ) यासाठी केला गेला.    

याचा संपूर्ण अभ्यास केवळ भारतभूमीवर झाला आहे असं मुळीच नाही. नंतर अनेक देशांत अनेक पद्धतीनं हे शास्त्र अभ्यासलं गेलं. पण वैदिक काळात इतर कोणत्याही देशात असं सर्वोत्तम ज्ञान कोणालाही नसताना वेदशास्त्रात मात्र ह्याचा वापर केलेला आढळतो ही निश्चितच अभिमानाची गोष्ट आहे. आता अनेक खगोल शास्त्राचे अभ्यासक, शास्त्रज्ञ परदेशातील गृहीतकांचा आधार घेतात. ज्योतिष शास्त्र हे थोतांड आहे असं मानून त्याचा गाभा काय आहे हे अभ्यासून पाहतच नाहीत. पण वेदाङ्ग ज्योतिष हे अत्यंत वैज्ञानिक शास्त्र आहे. त्यातील गणितांची अचूकता आजही आपल्याला निरुत्तर करते. मग पूर्वग्रहदूषित मनोवृत्तीनं जर या शास्त्राचा विचार केला आणि त्याचा अर्थ समजूनच घेतला नाही तर त्याला थोतांड म्हणण्याचा कोणताही अधिकार शास्त्रज्ञांना राहत नाही. आजच्या खगोलीय गणिताचा विचार केला तर वेदाङ्ग ज्योतिषातील गणित अगदी अचूकपणे लागू पडतं. म्हणूनच वेदाङ्ग ज्योतिष ही केवळ अंधश्रद्धा आहे हे मला पटत नाही. ज्योतिष शास्त्राच्या अभ्यासकांनी आणि वाचकांनीही या शास्त्राची माहिती घेतली तर अनेक गैरसमज तर दूर होतीलच पण आज ज्या प्रश्नांची उत्तरं मिळत नाहीत त्यांच्या अभ्यासासाठीही मदत होईल. ज्योतिष शास्त्र हे अथांग शास्त्र आहे. याबद्दलचे गैरसमज दूर होऊन ह्या शास्त्राला योग्य मान मिळावा यासाठी मी हा लेख लिहिला आहे. वैज्ञानिकांनी देखील योग्य कसोटी लावून मोकळ्या मानाने या शास्त्राचा विचार करावा अशी माझी इच्छा आहे.       

© ह्या लेखाचे संपूर्ण हक्क लेखिकेकडे आहेत. यातील कोणतीही माहिती किंवा संपूर्ण लेख लेखिकेच्या लेखी परवानगीशिवाय कोणत्याही पद्धतीने वापरता येणार नाही याची नोंद घ्यावी. परवानगी हवी असल्यास shivsanchitam@gmail.com. या वर ई-मेल करावी.   

     ==============================================

Jyotish is one of the auxiliary disciplines which are connected to the study of Vedas, which are known as Vedangas. I will try and explain about Vedangas in this article. Lets start with understanding the basic concept of Vedas before jumping on to Vedangas. 'Veda' is a Sanskrit word derived from the root 'vid'; which means to know or knowledge. In Southern part of India Vedas are customarily called as 'Marai' in Tamil language. 'Marai' means hidden, mystery or secret. But commonly the term 'Veda' is officially used for these texts. The knowledge in the Vedas was transferred from one generation to the next. Using the then available mediums in ancient times this knowledge was handed over to the next generation. So the term 'Sruti'  was used to denote    

the Vedas. This literally means 'what is heard' or the knowledge transferred through the aural perception. Some analysts say that the word 'Veda' is derived from the verses which are transferred through verbal medium, though the meaning is close, this derivation has no grammatical undergird. I request the readers to not get confused between 'Sruti' and 'Smruti'. 'Smruti' is the knowledge transferred by remembering. But 'Smruti' are not part of Veda scriptures. 

A total of four Vedas exist. Rigveda, Yajurveda, Samveda and Atharvaveda. Each Veda is is subclassified in four text types.

1) Samhita: This deals with the mantras and benedictions.

2) Aranyaka: This deals with text on rituals, ceremonies, sacrifices and symbolic sacrifices.

3) Brahamana: This deals with comments on rituals and sacrifices. 

4) Upanishada: This deals with philosophy and spiritual knowledge.  

To understand the Vedas and to transfer this heritage to the next generation, it was imperative to understand and assimilate various things like Vedic language, pronunciation, mantras and their rituals, rules and regulations, diet, deities and their worshiping etc. To come to the grips with these, some auxiliary disciplines were included, which are known as Vedangas. Though the origin of Vedangas is not accurately traceable, but it is believed that they were conceptualized near the end of the Vedic era. As near the end of Vedic era, the language of Vedic texts became archaic for the people at that time. The intensive study of Vedas and their proper interpretation started becoming tougher, without any ancillary system. As a result of this, this auxiliary system emerged to help and transfer the knowledge in the Vedas without affecting their connotation and structural framework. Now lets know briefly about the Vedangas. 

Total six Vedangas were developed.

1) Shiksha: The Sanskrit word 'Shiksha' literally means instructions, learning or studying a skill. In context of the study of the Vedas, it means an auxiliary limb to learn phonetics, phonology and pronunciation or accents of Vedic mantras or written text and mastering them. Vedas are written in (now) archaic Sanskrit but this can't stop future generations to study them. The accent, melody of it and the body part used in the pronunciation makes a huge difference. For instance, while pronouncing Sanskrit alphabet F (फ)lips should be locked and then opened a bit along with exhaling the air fast from the lungs to make it a proper accent. Otherwise it's pronunciation will be incomplete and any mantra including this alphabet will not be properly pronounced. 'Namo ऽ' ('नमो ऽ') should have a long pronunciation after 'mo' before uttering the next alphabet. Shiksha discipline teaches how and when to use different organs like tongue, palate, jaws, lungs abdomen etc. while pronunciation. If these rules are not followed then it may change the whole meaning of the word. If proper sound is not generated then the mantras will not work. These all basics can be learned with the help of this  Vedanga.  

 Om! We will explain the Shiksha । Sounds and accentuation, Quantity (of vowels) and the expression (of consonants)। Balancing (Saman) and connection (of sounds), So much about the study of Shiksha॥ (Taittiriya Upanishada)  

2) Chanda: All of us have heard the word 'Chanda' while learning the grammar. In simple words Chanda is the meter of a poem (Sanskrit Prosody). Chanda literally means alluring, pleasant or beautiful. It derived from the root 'chad' which means to please, something that nourishes or is celebrated.  The hymns in the Vedas are written in specific meters, to enhance their melody. Proper pronunciation of the hymns needs a study of those meters i.e. Chandas. A particular verse is composed in a Chanda or Vritta. The consonants and vowels are related to pronunciation and phonetics is related to the Chanda. Some times the names of the used Chandas are written at the end of the hymn like: 'Anushtubh Chandah'. Chandasutra (Sanskrit Prosody) explains this in detail. The most popularly used Pingala Sutra discusses a binary system to calculate Vedic meters. In this a triangle called 'Matrameru' which counts the sequences such as 0, 1, 1, 2, 3, 5, 8 in their prosody study to create pleasing sounds and perfect combinations. The major Chandas (meters) in Sanskrit Prosody include Gayatri, Ushnih, Brihati, Anushtubh, Pankti, Trishtubh and Jagati in which the hymns of Vedas were composed. In post Vedic lterature few meters were added or changed. This study of meters can be learned with the help of the Chanda Vedanga. 

 With the Gayatri, he measures a song; with the song – a chant; with the Tristubh – a recited stanza;
With the stanza of two feet and four feet – a hymn; with the syllable they measure the seven voices. (Rigveda)   

3) Vyakarana: Grammar is the integral part of any language. Without the rules in grammar no language will have a discipline. A linguistic framework needs a proper arrangement of different forms of words, sentence making, tense, signs etc. Panini and Yaska are two celebrated scholars of Vedic Vyakarana. Panini's Ashtadhyayi is the most studied Vyakarana text, which includes almost 4000 verses. Panini in his Ashtadhyayi shed a light on many grammatical rules like how to form a sentence, arrangement of words etc. He introduced the grammatical rules to create and sustain the melody of the Sanskrit language. This ancillary science is important for linguistic analysis, polishing the language and expressing the exact meaning of the words.

4) Nirukta: Nirukta literally means explained or interpreted. This Vedanga covers etymology and proper interpretation of the Vedic verses. It includes the glossary and the detailed information like interpretation of archaic words and their derivation. Yaska who was mentioned in the previous point, is supposed to be the scholar who created Nirukta. According to Yaska "Don't memorize, seek the meaning. What has been taken [from the teacher's mouth] but not understood, is uttered by mere [memory] recitation, it never flares up, like dry firewood without fire. Many a one, [although] seeing, do not see Speech, many a one, [although] hearing, do not hear Her, and many a one, She spreads out [Her] body, like a wife desiring her husband.

The meaning of Speech, is its fruit and flower."  (Nirukta). Not only the grammatical rules but using an appropriate word at appropriate place is an art. This can be learned in the Nirukta Vedanga. 

5) Kalpa: Kalpa literally means proper or fit, in the context of Vedic studies it means ritual instructions. The rituals in the Vedas are vast and need to be performed with a specific systematic procedure. Kalpa Sutra covers these Karma kanda, rite to passage rituals, principles behind them and their exact procedures.For examples the 16 sanskaras or rituals associated with major life events are covered in Kalpa Sutra. Sruti and Smruti both have their separate Kalpa Sutras.       

6) Jyotish: Before commenting on this Vedanga lets understand the meaning of Jyotish. In Sanskrit 'Jyoti' is light. But many words in Sanskrit mean different types of light. But 'Jyoti'  is the light or radiance as the source of life. The suffix 'sa' makes Jyotisa as cerebral 'sh' due to the vowel 'i' at the end, and it is pronounced as 'Jyotish'. Jyotish means 'that which pertains to the light, or that which pertains to the radiance of the stars and planets. The plural of 'Jyoti' also means the light of the stars and the planets which are lights in the sky. So first of all I want to say that Vedic Jyotish is a science which primarily predicts the movements of the celestial bodies (today's Astronomy). Concomitantly it covers kundli making, prediction and remedies too. But it was not limited to just the prediction part based on the kundli calculation as in today's world.        

Lagadh is supposed to be the scholar who wrote Vedanga Jyotish. Vedanga Jyotish primarily focused on the celestial movements to keep time. This was the most primitive form of (today's) Astronomy. Like today's portrayed image, the objective of Vedanga Jyotish was not merely to calculate kundlis and predict future. This ancillary science had many mathematical calculations (Kalavidhan Shastra) to work on calculations of Yuga, Years, Months, Days, Tithis, calendars, Sunrise and Sunset, consequences of celestial movements, Sundials, Water clocks, Sand clocks etc. Though today's astrologers have forgotten these vast calculations, this ancillary science providing such prodigious knowledge is definitely commendable. Today we use various gadgets but in ancient era all the study was derived using naturally available sources. We should keep in mind that all the new era gadgets we are using are based on the principles derived in ancient era.     

As an astrologer I have actually written this article precisely for this Vedanga. My whole purpose of this article is to make people aware of the fact that Jyotish Shastra is not only a tool for seeking future but it is a vast science to study calculation of celestial movements and understanding nature's cycle. In Vedic era, this ancillary science was used for various purposes like Muhurta calculation, helping people and politicians by predicting celestial movements, suggest best time for Vedic rituals and mainly to keep time.

I am not claiming that this vast study was only accomplished on Indian continent. Various countries have developed their own studies by their methodologies. But in Vedic era, when no other then existing country had such remarkable knowledge, Veda Shastra used this science is definitely a matter of pride. Now many Astronomers and scholars refer to different theories from other countries. Taking it for granted that Jyotish is a myth or pretense, they do not even bother to explore the core of this vast science. But Vedanga Jyotish is a Shastra which has a scientific base. The mathematical accuracy of it makes us speechless even today. Thus if scholars have a prejudiced view and are not ready to understand the concepts behind this science, I feel they have no right to blame this science for being a myth or pretense. If we compare today's astronomical calculations to Vedic calculations we come to know how accurate the later one is. Thus I do not agree to the theory that says Vedanga Jyotish is a mere superstition. If readers and analysts study this Shastra carefully it will not only help to remove these misconceptions but will also help to improve the knowledge and get the answers of some previously unanswered questions. Jyotish is a prodigious science. I have composed this lengthy article in an attempt to reduce the misunderstandings and give this science a proper respect which it deserves. I feel even scientists should use valid criteria and rethink about the Jyotish Shastra as a science.      

© All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, distributed or transmitted in any form without the prior written permission of the writer. For permission requests email to shivsanchitam@gmail.com.

     ===============================================